Kültür & Sanat

Toplumla barışık bir arkeoloji projesi: PAP

İZMİR – Muğla’nın Marmaris ilçesinde bulunan Phoenix Antik Kenti’nde geçtiğimiz yıl başlatılan arkeoloji projesi, farklı alanlardan bir küme bilim insanı, sanatçı, profesyonel ve gönüllülerden oluşan bir grupla yürütülüyor. Projenin temel emeli Bozburun yarımadasının güney batısında somut ve somut olmayan kültürel mirasın belgelenmesi, elde edilecek dataların bilim dünyasına sunulması ve kültür varlıklarının korunmasına katkı sunmak.

Projenin bir modülü olan “Sözlü Tarih” araştırmalarını çok önemsediklerini söyleyen Proje Koordinatörü Dr. Asil Yaman, etimolojik olarak da kesintisiz süren ve dönüşen çok katmanlı bir kültürel coğrafyada somut olmayan kültürel mirasın izlerini aramayı bir lüksten öte bir mecburilik olarak nitelendiriyor.

Öte yandan yüzyıllara dayanan çok kültürlü ortak hayatın yine hatırlanmasının da barışa hizmet edeceğini düşünen Yaman, ekliyor: “İlk yıldan beri Taşlıca’da geçmişin izini de, sürdürülebilir geleceğin kurgusunu da yöre halkıyla bir arada arıyoruz. Bilgiyi, öykülerimizi ve soframızı paylaşıyoruz, birbirimizden öğreniyoruz. Bu değişimin ta kendisi!”

Pensilvanya Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Asil Yaman, Phoenix Antik Kenti’nde başlatılan yeni jenerasyon arkeolojik çalışmaları Gazete Duvar okurlarıyla paylaştı.

Proje Koordinatörü Dr. Asil Yaman

‘YENİ KUŞAK YAKLAŞIMLARDAN BİRİSİ YATAY ORGANİZASYON’

Yeni jenerasyon arkeoloji söylemi epey ilgi çekti. Pekala, yenilikten ne anlamalıyız?

Bildiğiniz üzere, arkeoloji bir bilim kısmı olarak 19. yüzyıldan itibaren gelişmeye başladı. Saha çalışmalarında ya da proje idaresinde tertip ve iş yapma biçimleri de bu devirlerden itibaren şekillendi. Bu idare pratikleri ve iş yapma biçimleri günümüze kadar çok az değişerek geldi. Konvansiyonel bir arkeolojik saha çalışmasında epeyce katı bir hiyerarşik yapılanma ve dikey bir tertip şeması bulunur. Kazı/araştırma liderinden başlayarak, lisans seviyesindeki öğrenci ve gönüllülere gerçek inen bir yapı vardır, yetki ve sorumluluk aşağı indikçe azalır. Benim on dokuz yıllık saha deneyimim bana bu yapının, araştırma sürecine katılanlarda değersizlik hissi yaratması, güç, tahakküm ve çıkar bağları kurulması ve tertip içerisinde bilgiden çok şahsi ikballe zincirin en üst halkasına ulaşma psikolojisine yol açtığını gösterdi. Bu da bir bilimsel projenin ‘bilgiye ulaşma’ sürecine sekte vuran, randımanı de azaltan bir olgudur.

Hasebiyle bizim PAP’taki yeni kuşak yaklaşımlarımızdan birini ve tahminen de en değerlisini ‘yatay organizasyon’ oluşturuyor. Bu yapıda tüm bileşenler karar alma süreçlerine katılabilir, misyon ve yetkilerini özgürce kullanarak daha verimli olabilir. Yani biz burada bilgiye dayanan fikirlerle hareket edip, her fikrin dinlendiği ve uygun görülürse uygulandığı bir yapı tahayyül ettik. Günümüzdeki insan ve onun iş yapma biçimleri 19. yüzyıldaki beşerden farklı olduğundan, şu an uyguladığımız model genç meslektaşlar ortasında epeyce büyük ilgi çekti ve ağır bir müracaat aldık. Birinci yıl yapılan saha çalışmaları çok verimli oldu. Ben yeni kuşak çapraz alakalar kurulabilen yatay tertip yapısının arkeoloji biliminde farklı çeşit ve nitelikteki bilgiye ulaşmada kolaylıklar yaratacağına, bu yaratılan şahsî oksijen alanlarında daha yaratıcı bilgiler elde edeceğimize inanıyorum.

‘İŞ BİRLİĞİNİ KUTSAYAN HARMONİK BİR YAPIDAN BAHSEDİYORUZ’

Bu mevzuyu biraz açar mısınız? Yeni jenerasyon arkeolojinin, arkeoloji bilimine, insanlık tarihine ne üzere katkıları olacak?

‘Yeni Jenerasyon Arkeoloji’, en başta idare tertibi itibariyle konvansiyonel arkeolojik saha araştırması yapılanmasına bir karşı çıkışı tabir ediyor. Böylece arkeolojik projelerde gördüğümüz popülist tek adam gösterileri da geri plana itilmiş, grubu, iş birliğini kutsayan harmonik bir yapıdan bahsediyoruz. Lakin uygulamaya çalıştığımız modeli deneysel bir arketip olarak yorumlamak yanlış olmaz.

İkincil olarak gerçek manada disiplinlerarası çalışmaların da lakin bu demokratik yapıda başarılı olabildiğini gördük. Bu ‘çapraz bağlar kuran’ ve didaktik bir biçimde ‘öğreten’ bir yapıdan çok ‘birbirinden öğrenen’ bir model. Böylelikle disiplinler çapraz alt projeler, fikirler üretebilir ve yepisyeni bakış açılarıyla bilimsel sorunsallara sistematik yaklaşabilir. Öbür türlü dikey hiyerarşik yapının en doruğundaki yürütücü, öteki disiplinden gelen datayı, kendi vizyonu dahilinde, kendisine yetecek kadarını alıp, geri kalanıyla ilgilenmiyor. Diğer bir örnek ise bu yapının grup içerisindeki bireylerle, onları devşirerek, simbiyotik bir biçimde ele alınması biçimindedir. Örneğin kültürel miras eğitim programı çoklukla grup içerisinden bir arkeoloğa tevdi edilen ‘görev’ icabı ve genelde görsel elde etmeye yönelik olarak kurgulanıyor. Biz buna kategorik olarak temelden karşı çıkıyoruz.

Üçüncül olarak, ‘toplum arkeolojisi’ üzere alanlarda uzun erimli projeler üreterek, çocuklara yönelik yaratıcı drama ile kültürel miras ve ekoloji eğitimleri vermenin sürdürülebilir bir gelecek yaratmada kıymetli olduğuna inanıyoruz. Emsal biçimde ekolojik karbon ayak izimizi azaltmak, çöpünü ayrıştıran, kendi elektriğini üreten, kendi suyunu arıtan araştırma merkezi hayal ediyoruz. Örneğin bir çağdaş sanat programını hayata geçirdik. Bu konuların arkeoloji bilimine yeni ve daha fazla data sunacağını, insanlığa da hem iş yapma biçimleri hem de açtığı yeni ufuklarla yaşanabilir bir geleceğe katkı sağlayacağına gönülden inanıyoruz.

Arazi çalışmaları

‘HERKES İÇİN ARKEOLOJİ: PAP’

Projenin ekoloji, antropoloji, sosyoloji, kelamlı tarih, ideoloji üzere farklı disiplinlerden birçok bileşeni var. Nasıl bir ortaya geldiniz? Phoenix Arkeoloji Projesi’ni hazırlarken çıkış noktanız neydi, proje nasıl gelişti?

Açıkçası Ege Üniversitesi’ndeki öğrencilik yıllarımdan bu yana üzerine düşündüğüm ve ‘bilimsel bir arkeoloji projesi nasıl olmalı’ ya da ‘nasıl olmamalı’ sorularına verdiğim karşılıkların bir bütünü olarak bu proje uzun müddettir zihin dünyamı meşgul ediyordu. Doğal gözlemlediğim kusursuz örneklerin yanı sıra, Ian Hodder ve Çatalhöyük üzere çok başarılı modeller rehberlik etti. PAP bütün bunlara bir karşılık niteliği taşıdı ve üstte bahsettiğim unsur ve yeni yaklaşımlar çerçevesinde dünyanın çeşitli yerlerinde misyon yapan bilim insanları, profesyoneller, sanatçı ve gönüllüler bu yeni modelde ‘Herkes için Arkeoloji’ mottosuyla bir ortaya geldi.

Çıkış noktamız, birçok arkeolojik saha projesinin sadece gereç kültüre odaklanması, malzemesi kutsaması, toplumdan kopuk bir yapıda olmasıydı. Üretilen bilginin yörenin asıl sahiplerine aktarılarak, onlardan da öğrenilecek birçok şeyin olduğu ve sürdürülebilir bir geleceğin lakin bu türlü gerçekleşebileceğine inandık. PAP, bu gelecek tahayyülü içerisinde kendine ‘yeni’ bir yol bulmalıydı. Tarihin faili sırf insan mıdır? Yoksa onu bağlamı ve etrafıyla bir arada değerlendirdiğimizde diğer bir karşılık mı alırız? Biz daha kapsamlı bir yaklaşımla, insanın içinde bulunduğu doğal peyzaj ve faunayla olan etkileşimini de dikkate alan ilişkisel cevaplar arıyoruz. Özetle bilimsel sorunsallara uygun teorik bir çerçeve kurguladık ve PAP süreç içerisinde bu türlü katmanlaşarak gelişti. Geldiğimiz noktada duyu antropolojisi ve psikocoğrafik cinsler üzere, pek yeni yaklaşımları alanda uygulama evresindeyiz.

‘EĞİTİCİ, YOL GÖSTERİCİ YENİ BİR SÖYLEME GEREKSİNİM VAR’

Arkeoloji, yalnızca eski yapıtlarla ilgili bir alan değil. Bir bakıma geçmişe olduğu kadar yaşadığımız dünyaya nasıl baktığımızla da ilintili… Sizce dünyadaki arkeoloji algısı nasıl?

Çok haklısınız! Günümüzde dünyada arkeoloji algısı, eski yapıttan öte, insanı manaya, ona ilişkin dünyayı da anlamlandırma ve kendi varlığıyla karşılaştırma yani bir nevi ‘yeniden deneyimleme’ halini almış görünüyor. Bu durum artık antik bir kenti ya da müzeyi gezen ve önünde hatıra olarak fotoğraf çektiren bir turist olmanın ötesinde, kişinin deneyimleme, dokunma, daha derin bir bağlantı kurması olarak tabir edilebilir. Teknoloji de buna katkı sunuyor elbette. Münasebetiyle bilindik kalıpların dışına çıkmış durumda. Bu yeni arkeoloji algısına paralel olarak bir müzenin nasıl tasarlanması gerektiğinden, arkeolojik alanın farklı yaş kümelerine interaktif usullerle nasıl sunulacağına kadar geniş bir yelpazede asimetrik bir değişim var.

Beri yandan dünyada arkeolojik varlıkları sırf paraya dönüştürülebilir bir varlık ya da ideolojik bir özne olarak algılayan bir toplulukla da bir arada yaşıyoruz. Bu desktrüktif yaklaşımlara ve algıya karşı da güvenlik önlemlerinden öte, eğitici, yol gösterici yeni bir söyleme gereksinim duyuluyor.

.

‘KAÇAK HAFRİYATLAR DA BÖLGEYİ SEÇMEMDE TESİRLİ OLDU’

Projeyi hayata geçirirken arkeolojik potansiyelinden ötürü mı bu bölgeyi seçtiniz? Neden Phoenix?

Tabii! Bozburun yarımadası, antik ismiyle Karya Khersonesosu, yerleşim ve meyyit gömme pratikleri itibariyle özgün bir karaktere sahip. Yarımadanın kuzeyi, doğusu ve güney ucunda daha evvel bilimsel araştırmalar gerçekleştirilmişti. Lakin Phoenix’in de içinde bulunduğu alanda daha evvel epigrafi ya da yüzeysel araştırmalar dışında, kapsamlı ve sistematik bir intansif arkeolojik çalışma yapılmamıştır. Biz de iki bin altı yüz yıllık bir geçmişe sahip Phoenix’te tespit ettiğimiz bilimsel sorunsallara karşılık aramak maksadıyla bu bölgeyi seçtik. Bu bağlamda sizin aracılığınızla, müsaade ve dayanakları için Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğümüze de teşekkürlerimi sunmak isterim. Bu kuvvetli süreçte bütün paydaşlarla birlikte, şeffaf bir yapıda ilerliyoruz.

Phoenix’te bilimsel bir araştırma hayalinin ötesinde alanda gözlemlediğim öteki gerçeklikler de bu kararı almamda elbet tesirli oldu. Kent Marmaris üzere tanınan bir turistik destinasyonda yer almasına rağmen, merkeze en uzak köylerden biri olan Taşlıca’nın sosyo-ekonomik bakımdan geri kalmışlığı, yolunun bozuk, suyunun yaz aylarında haftanın sadece üç gün akması üzere sebepler de rol oynadı. Proje öncesindeki müşahedelerim köyün dış göç verdiğini, buna karşılık köyün klasik mimari dokusunun yeni gelenlerce dönüştürüldüğü istikametindeydi. Yörede artarak süren kaçak kazıların, doğal ve beşerî tahribat yaratması da bu kararı almamda tesirli oldu ve burada neden bir arkeoloji projesinden fazlası yapılmalı, yeni kuşak yaklaşımlarla bezenmeli üzere niyetlere de cevap oldu. ICOMOS Türkiye Ulusal Komitesi üyesi olarak da mevcut duruma uygun bir özgün model geliştirdim.

‘PROJENİN BİR AYAĞI GÖÇENLERİN ANILARINA ODAKLANIYOR’

Phoenix Arkeoloji Projesi kapsamında antik Yunan ve Bizans periyodu yapılarını ortaya çıkarırken, bölgede yapılacak kelamlı tarih çalışmasıyla Yarımada’nın bilinmeyen Rumlarına ses vermeyi amaçladığınızı söylüyorsunuz. Bu bağlamda şimdiki sorunların de radarınıza girdiğini söyleyebilir miyiz?

Evet, kelamlı tarih araştırmalarını çok önemsiyoruz. Yörenin iki bin altı yüz yıla inen taban tarihinde somut kültürel varlıklar değerli bir yer tutuyor hiç elbet. Lakin Phoenix’ten Phinikiti/Phoinikidou’ya, Tracheia’dan Tarahya ve Taşlıca’ya etimolojik olarak da kesintisiz süren ve dönüşen çok katmanlı bir kültürel coğrafyada somut olmayan kültürel mirasın izlerini aramayı bir lüksten öte bir mecburilik olarak niteliyoruz.

Bu proje kapsamında yörenin Osmanlı devrinden gelen özgün öğelerine odaklanıyoruz. Bu özgün yapının paydaşı olarak 1923 nüfus mübadelesi ile yöreden evvel Symi ve Rodos’a oradan da Atina’ya göçen Rumların da öykülerini araştırıyoruz. Projenin bir ayağı göçenlerin anılarına, fotoğraflarına ve mektuplarına odaklanıyor. Başka ayağında ise Taşlıca yöresindeki yeme-içme kültürü, balıkçılık pratikleri, mesken yapma biçimleri, yeri kullanma pratikleri, öyküler, lokal deyişler üzere geniş bir yelpazedeki kelamlı ‘kalıntıları’ toplamayı amaçlıyoruz.

Bu çalışmalar hiç elbet öncelikle kaybolmakta olan geleneklerin kayıt altına alınması ve böylelikle gelecek jenerasyonlara taşınmasına vesile olacaktır. Beri yandan yüzyıllara dayanan çok kültürlü ortak ömrün tekrar hatırlanması da barışa hizmet edecektir.

Kelamlı tarih çalışmalarıyla bir nevi etno arkeoloji de yapacaksınız, temaları nasıl belirlemeyi düşünüyorsunuz? Hafriyatlar ve multidisipliner çalışmaların sonucunda elde edeceğiniz bilginin bugüne yansımalarını kelamlı tarih çalışmaları ile mi tespit edeceksiniz, yoksa öbür yollar de kullanılacak mı?

Kelamlı tarih çalışmalarını da öteki tüm alt programlar üzere çok paydaşlı ve katmanlı olarak kurguladık. Bu projede öncelikle sosyolojik anket çalışmaları marifetiyle yöre halkının düne, bugüne ve yarına bakışını, tarihi varlıklara bakışını ölçmekteyiz. Bu süreçte eş vakitli olarak antropolojik etnobotani ve gastronomi çalışmaları yürütüyoruz. Mahallî kıssaların kayıt altına alındığı bir halk bilimi çalışması da öngördük. Bu elde edilen tüm fotoğraf, görüntü ya da sesli kayıt üzere bilgilerin bir data tabanına aktarılmasını ve ilişkisel olarak mukayeseli değerlendirilmesini öngörüyoruz.

Kelamlı tarih çalışmaları

‘GELECEĞİN KURGUSUNU YÖRE HALKIYLA BİRLİKTE ARIYORUZ’

Türkiye’de arkeolojiyi toplumla bütünleştirmek için birinci çalışmaları başlatan merhum Halet Çambel idi. Sizin projeniz ise bu fikri çok daha ileriye taşıyan bir kademede görünüyor. Çalışmalarınız sonrasında dönem sonunda ne çeşit sonuçlar aldınız? Yöre halkı yaşadığı coğrafyanın arkeolojik miras ve klasik hayat kültürünün korunmasına yönelik ne tıp bir farkındalık elde etti? Gözlenen birinci değişimler neler?

Halet Çambel hiç elbet değerli bir dönüm noktasıydı. Emsal biçimde Ian Hodder ve Çatalhöyük araştırmaları Anadolu arkeolojisine yesyeni bilimsel yaklaşımlar getirdi. PAP bu noktada birçok projeden ilham aldı ve bunları harmanlayarak özgün bir yapı meydana getirdik. Bu bakımdan deneysel bir arketip olarak niteleyebiliriz.

2021 yılı saha çalışmaları çok verimli geçti. Arkeolojik belgeleme çalışmalarını titizlikle, planladığımız üzere yürüttük ve kapsamlı bir raporu bakanlığımıza sunduk. Beri yandan yöre halkıyla çok samimi ve şeffaf bir ilgi kurduk. Birlikte psikocoğrafik cinslere çıktık, birebir sofrada bir ortaya geldik ve ekmeğimizi paylaştık. Bu paylaşma hali çok değerli bilgiler sağlaması yanında hepimizi keyifli etti. Onlar için orada olduğumuzu aktarabildik ve sonunda oralılaştık! Biz de artık bir modül Taşlıcalıyız.

Marmaris İlçe Ulusal Eğitim Müdürlüğü, Akdeniz Muhafaza Derneği ve Müzede Drama ile eğitim mevzularında iş birliğine gittik. Bu ortak uğraş sonunda Taşlıca ve Söğüt köylerindeki yaklaşık yüz kadar çocuğa uzmanların nezaretinde, yaratıcı drama etkinlikleriyle bir arada kültürel miras eğitimleri verdik. Bu sayede yöredeki çocuklar birinci defa Marmaris Müzesi’ni ziyaret ettiler, Phoenix’te yaptığımız çalışmalara yakından tanıklık ettiler. Kültürel varlıklarını neden muhafazaları gerektiğini eğlenerek öğrendiler. Bu programın akabinde yöredeki Bozburun Semenderi ve Akdeniz Foku üzere özgün fauna ve florayı içeren eğitim seminerleri de farkındalık yaratmak bakımından çok hoş sonuçlar verdi. Bilhassa Marmaris yangını sonrasında travma yaşayan ahalinin doğal bedellerine artık daha çok sahip çıktığını gözlemledik.

Birinci yıldan beri Taşlıca’da geçmişin izini de sürdürülebilir geleceğin kurgusunu da yöre halkıyla birlikte arıyoruz. Bilgiyi, öykülerimizi ve soframızı paylaşıyoruz, birbirimizden öğreniyoruz. Bu değişimin ta kendisi!

Antik Serçe Limanı

İlgili Makaleler

Bir yanıt yazın

Başa dön tuşu