ANKARA – Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Afrika ziyareti dönüşünde basın mensuplarına yaptığı açıklamada son günlerin sıcak gündemi olarak Rusya’nın Ukrayna’nın doğusundaki ayrılıkçı Donetsk ve Luhansk bölgelerinin bağımsızlığını tanımasının akabinde bölgesel dinamiklere ve Türkiye-Rusya-Ukrayna alakalarına dair yorumlarda bulundu.
Kelam konusu açıklamaları Rusya uzmanı Aydın Sezer, Gazete Duvar için kıymetlendirdi.
NATO’DAN BEKLENTİLER
Basın soruları ortasında yer alan “NATO Doruğu nedeniyle seyahatinizin üçüncü ayağını ertelediniz. Bu NATO Zirvesi’nden beklentileriniz nelerdir?” sorusuna Erdoğan’ın cevabı; Rusya ile önderler çerçevesinde şimdi önemli bir görüşme performansı sergileyen çıkmadığı ve gerek Fransa devlet lideri Emmanuel Macron, gerekse Almanya Şansölyesi Olaf Scholz ve ABD Devlet Lideri Joe Biden’ın teşebbüslerinin sonuçsuz kaldığı istikametinde oldu.
Erdoğan, “Olayı devlet yahut kurumsal bazda ele alacak olursak, burada da şu anda ortada yalnızca NATO kalıyor. NATO bu görüntü konferans tepesiyle birlikte artık halini belirlemelidir, ne yapacaksa yapmalıdır,” dedi.
Sezer ise, Macron’un da Scholz’un da zati arabuluculuk faaliyetinde bulunmadıklarını, sürecin farklı bir formatta ilerlediğini açıklıyor:
“Sanırım Sayın Cumhurbaşkanı’na Scholz ve Macron’un Moskova ziyaretleriyle ve Macron’un birebir gün Putin’le yaptığı iki telefon görüşmesiyle ilgili münasebetler gerçek aktarılmadı. Ne Macron ne de Scholz arabuluculuk faaliyetinde bulundular. Tam bilakis Rusya tarafından Normandiya formatı kapsamında Zelenski’nin ve Ukrayna’nın Minsk-2 muahedesine uyması istikametinde uyarılması emeliyle dikkatleri çektiler. Rusya ve Putin halini net ortaya koydu. Zelenski bu mutabakata uyacak dedi ve bunun sorumlusu olarak da Normandiya formatının öbür üyeleri olan Almanya ve Fransa’yı AGİT çerçevesinde sorumlu tuttu.”
Sezer’e nazaran, NATO’nun Ukrayna’daki gelişmelere ve Rusya’nın askeri müdahalesine müdahale etmesi beklenmiyor; çünkü Ukrayna’nın NATO üyesi olmamasından ötürü NATO muahedesi aslında buna imkan sağlamıyor.
“NATO’nun Ukrayna’yı üyeliğe davet etme süreci yahut ‘Rus tehdidi’ ya da ‘Rus tehlikesi’ karşısında Ukrayna’yı sözel ve siyasal manada savunuyor olması farklı bir şey. Oraya NATO askeri gönderilmesini belirleyen kurallar, NATO Antlaşması’nın 5. unsurunda açık bir formda yer alıyor. Biden da ABD olarak muhtemel bir sıcak çatışmaya taraf olmayacaklarını, fakat yaptırımlar yoluyla Rusya’yı cezalandıracaklarını net bir formda ortaya koydu,” diye ekliyor Sezer.
TÜRK DEVLETLERİ TEŞKİLATIYLA İLİŞKİ
Basın mensuplarından gelen ikinci bir soru ise; Putin’in “Ülkelere Sovyetlerden ayrılma hakkını vermek, temeline döşenen bir mayındı” tabirlerine yönelik olarak Türk Devletleri Teşkilatı’nın kurulduğu bir devirde bu açıklamaların Türk devletlerini amaç gösterip göstermediği halindeydi.
Erdoğan ise, Putin’in bu açıklamasıyla Türk devletlerini kast ettiğini düşünmediğini vurguluyor ve Türki cumhuriyetlerin SSCB’yi oluşturan cumhuriyetler ortasında olduğunu, SSCB dağıldığında öteki cumhuriyetler üzere onların da bağımsızlıklarını ilan ettiklerini ve bu durumun hukuken de teyit edildiğini belirtiyor.
“Rusya keza bir Sovyet Cumhuriyeti olarak değil, Rusya Federasyonu olarak yoluna devam etti. Hasebiyle, burada Türk cumhuriyetlerin yahut öteki ülkelerin kastedildiğini düşünmek istemiyoruz” diyen Erdoğan, Türk Devletleri Teşkilatı’nın Türk Devletleri ortasında başta ekonomik, ticari, kültürel ve beşerî hususlarda iş birliğini ve dayanışmayı artırmayı hedeflediğinin altını çiziyor ve ekliyor:
“Bu hiçbir ülkeye yahut teşkilata karşı bir gayret değil. Bunu Sayın Putin de biliyor. Sayın Putin bu sözleri Ukrayna’nın doğusunda ayrılıkçıların kelamda idarelerini tanıyan kararını açıkladığı konuşmasında söylemişti. Olağan bizim Türkiye olarak Kırım’daki halimiz ne olduysa, buralarda da halimiz tıpkı oldu. Hakikaten yaptığımız açıklamayla da Ukrayna’nın toprak bütünlüğü noktasında halimizi ortaya koyduk ve Rusya’nın bu takındığı hali reddettiğimizi bildirdik.”
Rusya uzmanı Sezer ise, “Putin’in ya da Rusya’nın başından beri Sovyet ardılı cumhuriyetlerde yapmaya çalıştığı tam olarak da bu,” diyor ve açıklıyor:
“Bu ülkeleri Kremlin ve Rusya’ya entegre bir biçimde ya askeri işbirliği örgütü ya da özgür ticaret bölgesi yahut siyasi manada bağımsız devletler topluluğu şemsiyesi altında bir ortaya tutmaya çalışıyor ve NATO’ya ve Batı’ya karşı bunun uğraşını veriyor. Ermenistan, Gürcistan, Beyaz Rusya, Ukrayna’da bunun uğraşı daha evvel verildi. Türk Devletleri Teşkilatı birkaç ay evvel kuruldu, lakin otuz yıllık bir inisiyatifin sonucu. Lakin siyasi, kültürel, iktisadi manada kurulan bu yapılanmada bir arpa uzunluğu yol alınmasa da, özünde askeri yapılanması olan bir teşkilat da değildi.”
Sezer’e nazaran, Türki cumhuriyetlere ait olarak Erdoğan’ın verdiği yanıt “Rusya’nın yirmi yıldır ihtimamla yerleştirmeye çalıştığı Sovyet ardılı devletlerle ilgili perspektifini, kırmızı çizgisini provoke etmeye yönelik bir cevaptı”.
“Putin bu metni gördüğü anda da reaksiyon göstermiş olmalı. Bu iki konu, kıyaslanabilecek hususlar değil. Bu soruyu soran kişi, farkında olmadan Türk-Rus bağlarının bam teline dokunmuş,” diyor Sezer.
TÜRKİYE ZİYANA UĞRAR MI?
Basın mensuplarının Erdoğan’a ilettiği bir öbür soru ise; “Ukrayna Devlet Lideri Zelenski ile bir görüşmeniz olmuştu aslında Ukrayna’da. Zelenski de Türkiye’nin arabuluculuğuna hevesliydi, açıkça söylemişti “Türkiye’yi arabulucu olarak istiyoruz” diye. Sizin bunun yanında Putin ile de güçlü bir temasınız var, ikili ilginiz çok güçlü. Bu süreçte Putin ile bağlarda bir aksama olur mu? Bir de kamuoyunun merak ettiği bir durum var, o da Rusya ve Ukrayna ortasındaki olayda kısa ve orta vadede Türkiye rastgele bir ziyana uğrar mı?” halinde oldu.
Cumhurbaşkanı Erdoğan, Türkiye’nin çok hassas davranması gerektiğini, adımların da bu hassasiyet içerisinde atılması, zamanlamanın da düzgün planlanması gerektiğini, Putin ile telefon diplomasisinin de bu süreçte devam ettirileceğini belirtiyor.
Sezer’e nazaran ise, “Rusya, geçtiğimiz Mart ayından beri Donbas krizi yahut Ukrayna iç savaşının arabuluculuğa kapalı olduğunu Türkiye’ye tekraren tabir etti ve Minsk mutabakatı çerçevesinde Normandiya formatında görüşülmekte olan bir hususun kelam konusu olduğunu, Türkiye’nin şayet istiyorsa Zelenski ile Donbas’taki cumhuriyetlerin başkanları ortasında arabuluculuk yapılmasının daha yanlışsız olabileceği iletti.”
Sezer’e nazaran, Donbas probleminin Rusya ile Ukrayna ortasında ikili bir kriz olduğuna dair Türkiye’nin hali kusurlu; çünkü Rusya’nın bu istikamette resmi bir konumu yok.
“Eğer Rusya ile Batı ortasında bir arabuluculuk gereksiniminden kelam ediyorsak aslında Putin ile Biden kelamlı ve yazılı olarak da görüşüyorlar. Biz aslında bu krizde bir tarafız. Yaklaşık 10 gün evvel Sayın Cumhurbaşkanı, NTV’de yaptığı bir açıklamada, ‘Savaş çıkarsa NATO üyeliğinin gereklerini yerine getiririz’ dedi. Fakat burada NATO’nun müdahil olacağı bir savaş mümkünlüğü yok. Münasebetiyle Rusya da taraflardan biri olarak bu arabuluculuk teklifimizi ciddiye almadı. Çok taraflı bir sorunu Rusya-Ukrayna problemine, hem de masada Fransa ve Almanya varken indirgemeyi yanlış buluyorum,” diyor Sezer.
NET TUTUMUMUZ NE OLACAK?
Cumhurbaşkanı Erdoğan’a basın mensuplarının ilettiği bir öteki soru ise, “Türkiye’nin Rusya’ya yönelik askeri, ekonomik yahut siyasi bir yaptırımı olabilir mi? Hem Ukrayna ile âlâ bağlantılarımız var hem de Rusya ile birçok alanda birlikte hareket ettiğimiz noktalar var, ayrıştığımız noktalar da var. Bu iki ülke ortasındaki net tutumumuz kimden yana olacak yahut nasıl bir süreç düşünüyorsunuz?” idi.
Lakin Erdoğan, “İkisinden de vazgeçmemiz mümkün değil” diyerek, “Rusya ile gerek siyasi gerek askeri gerek ekonomik bağlarımız var. Ukrayna ile de tıpkı biçimde siyasi, askeri, ekonomik bağlantılarımız var” cümlesiyle iki ülkeye yönelik eşit arada durulacağının sinyalini verdi.
“Bizim kederimiz o denli bir adım atalım ki hiçbirinden vazgeçmeden bu işi inşallah çözelim. Bunun için de takımımızla, heyetimizle görüşmelerimizi yapacağız. Onun için NATO Başkanlar Zirvesi’ni çok önemsiyorum. Burada bütün önderlerin ne düşündüklerini göreceğiz,” diyor Erdoğan.
Fakat Sezer’e nazaran bu noktadan sonra Türkiye’nin Batı’nın ambargo kararlarını uygulayıp uygulamayacağı konusunda net bir tutum ortaya koyması gerekiyor.
Sezer, “Biz Kırım’ın ilhakından sonra Batı’nın ambargolarına paralel hareket etmedik. Ben Türkiye’nin önünde bu türlü bir seçenek olmaması gerektiğini düşünüyorum. Bu, Rusya’yı kışkırtmaktan, Türkiye’ye yönelik hallerini sertleştirmekten öbür bir mana taşımayacaktır,” diye belirtiyor.
Öte yandan, Sezer, Türkiye’nin 2021 yılı Mart ayından beri Ukrayna’dan taraf olduğunu, onu takviyeler mahiyette açıklamalar ve aksiyonlarda bulunduğunu kaydediyor.
“İHA/SİHA satışlarından tutun da, Kırım Platformu’na katılmaya, Zelenski’yle yaptığımız görüşmelere dek bu türlü bir yaklaşım benimsedik. Bizim 2021 yılı Mart başında sergilememiz gereken hal, iki tarafa da eşit durmaktı. O denli yapsaydık turizm boykotu olmayacak, Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov ve Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Mariya Zaharova’nın Türkiye’ye yönelik açık tehditlerine maruz kalmayacaktık. Sizin etnik sorunlarınızla ilgilenmek zorunda kalabiliriz demeyeceklerdi,” diye yorumluyor Sezer.
Geçtiğimiz Mayıs ayında Türkiye’nin Kırım Tatarlarının haklarıyla ilgili tasalarını lisana getirmesi üzerine Zaharova, “Türk devletinin etnik azınlıkların savunucu rolünü oynamasının ‘çok şüpheli’ olduğunu” kaydetmiş ve daha sonra oldukça tartışma yaratan sert ve tehditvari bir ikazda bulunmuştu:
“Türkiye’de etnik, dilsel ve dini nitelikli çözülmemiş problemler var. Ankara’yla etkileşim kurabileceğimiz ve ortak eforlar sergileyebileceğimiz çok sayıda mevzu, sorun ve alan mevcut. Bu tıp etkileşimde tecrübe sahibiyiz, gelin bunu kullanalım ve bu cins şeylerle uğraşmayalım.”
Bu açıklamadan yalnızca birkaç gün sonra ise Lavrov, Kırım konusunda Türkiye’nin Ukrayna’yı destekleyen açıklamalarını eleştirerek, “Ankara’nın çizgisini Rusya’nın legal kaygılarına nazaran düzenleyeceği tarafındaki beklentisini şu tabirlerle lisana getirmişti:
“Türk meslektaşlarımızın durumu dikkatlice tahlil etmesini ve Kiev’in askeri niyetini körükleyecek adımlar atmayı bırakmasını kuvvetle tavsiye ediyoruz.”
TELEFON GÖRÜŞMESİNİN ZAMANLAMASI MANİDAR
Basın mensuplarıyla görüşmesi sırasında Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin ile beklenen görüşmesi konusunda, Erdoğan “Görüşmeyi NATO Başkanlar Zirvesi’nden sonra yapmak çok daha iyi olur,” demişti.
Lakin, Erdoğan-Putin görüşmesi, bu açıklamadan birkaç saat sonra Rusya-Ukrayna problemi gündemiyle gerçekleşti.
Sezer, “Basına yapılmış olan açıklamaları Kremlin okuduğu anda birinci reaksiyon Erdoğan’la telefonla görüşmek formunda oldu. Bu görüşme, Putin ve Rusya’nın talebiyle bu açıklamadan çabucak sonra geldi. Telefon görüşmesinin bizatihi kendisi bu açıklamalara açık bir reaksiyon gösterme manasına geliyor” diye yorumluyor.
Cumhurbaşkanlığı Bağlantı Başkanlığı’ndan yapılan açıklamaya nazaran, Cumhurbaşkanı Erdoğan, görüşmede, “bölgesel problemlerde Rusya Devlet Lideri Putin’le kurdukları yakın diyaloğa her vakit büyük değer verdiğini, bunun olumlu sonuçlarını gördüklerini ve bu anlayışı sürdürme kararlılığında olduğunu” belirtti.
Erdoğan, ayrıyeten, “Ukrayna’nın egemenliğine ve toprak bütünlüğüne ters adımları tanımadıklarını, bunun ilkesel bir tavır olduğunu” kaydederken, “Minsk Mutabakatları yerinde bir sonuca ulaşılmasının önemini” vurguladı.
Erdoğan ayrıyeten askeri çatışmaya karşı bir tavır takındıklarını, diplomatik temasları ve görüşmeleri önemsediğini ve barışın korunması için üzerine düşeni yapmaya hazır olduğunu da kaydetti ve NATO içinde de yapan tavrı sürdürdüklerini vurguladı.
Görüşmede ayrıyeten bir müddettir gerçekleşmesi beklenen Türkiye-Rusya Üst Seviye İşbirliği Kurulu Toplantısı’nın da (ÜDİK) kısa mühlet içerisinde Türkiye’de gerçekleşmesi istikametinde Ankara’nın beklentisi Rusya’ya iletildi. Toplantının 2022 yılı başlarında gerçekleşmesi tarafında Aralık ayı başında iki başkan mutabık kalmış, lakin o tarihten beri bu bahiste somut bir adım atılmamıştı.
Erdoğan, 22 Şubat günü Senegal’e gidişinde yaptığı açıklamalarda ise, Rusya’nın Ukrayna’nın doğusundaki ayrılıkçı idareleri tanıma kararını “Biz Rusya’nın bu kararını kabul edilmez olarak kıymetlendiriyoruz. Taraflara sağduyu ve memleketler arası hukuka riayet davetimizi yineliyoruz” kelamlarıyla yorumlamıştı.
KREMLİN’İN AÇIKLAMASI NASIL OKUNMALI?
Fakat Kremlin’in yaptığı ve Türkiye’nin resmi açıklamasından bir mühlet sonra gelen açıklama çok daha kısa olup detaya girmiyor, Rusya’nın halini bir kere daha diplomatik açıdan sert bir lisanla ortaya koyuyor ve “Erdoğan, bu husus hakkında bilinen görüşlerini tabir etti” deniyor.
Pekala iki basın açıklaması ortasındaki farklılık, Türkiye-Rusya bağlarında yeni bir tansiyonun habercisi olabilir mi?
Sezer, tabloyu şu formda açıklıyor:
“Bizim resmi açıklamamızda Sayın Cumhurbaşkanı’nın bilinen görüşlerini tekrar ettiğini anlıyoruz. Muhtemelen Zelenski ile Putin’i bir ortaya getirmek istediğini de belirtmiş olabilir. Kremlin açıklaması çok net: Durumumuzu anlattık, Erdoğan da bilinen görüşlerini söz etti, diyor. Üst seviye, diplomatik bir açıklamada bu türlü bir söz kullanılması ve tek cümlede geçiştirmesi, görüşmenin hangi tonda ve hangi merkezde gerçekleştiğinin başlı başına ispatı. Bu diplomatik söz, bir nezaket tabiri de değil.”
Öte yandan, 2019 yılından beri yapılamayan ve iki ülke ortasındaki alakaların şimdiki pozisyonunu belirleyip sonraki yıla istikamet vermesi beklenen mevzuların belirlendiği ÜDİK konusunda Kremlin’in açıklamasında rastgele bir atıf bulunmuyor. Yalnızca Rusya-Türkiye ortasındaki temasların çeşitli formatlarda devam edeceğinde anlaşıldığı belirtiliyor.
“Zaten ikili temaslar devam ediyor. Bu telefon görüşmesi, Sayın Cumhurbaşkanı’nın uçakta yaptığı açıklamalara net bir reaksiyondu. Sanırım bugün Türk-Rus bağlantılarında geçtiğimiz bir yıldan beri o kritik sürece yeni bir tuğla daha kondu. Bence üzerinde çok düşünülmesi gereken bir noktadayız; hem bu krizle ilgili hem de Rusya ile ilgilerimiz konusunda. Biz bu krize dair tarafsız kalmayı başaramadık,” diyor Sezer.
