Çiler Çilingiroğlu*
“Gecenin bir vakti hafriyat lideri, bayan öğrencinin kaldığı odaya zorla girmeye çalıştı. Ortaya diğer bir bayan arkadaşımız girdi ve hocayı uzaklaştırdı. Hoca, odasına girmek istediği arkadaşın uyandırılıp yanına gelmesini istedi. Öğrenci kendisini toparlamaya çalışırken ona ‘iç, açılırsın’ kelamıyla ve sapkın bakışlarıyla içki içirmeye çalıştı. Daha sonra yanında bulunan öbür bir hocayla birlikte arkadaşımıza beden çizgilerinden, hoşluğundan ve giysisinden bahsederek kelamlı tacizde bulundular. Sonraki gün kazıyı terk etmek isteyen arkadaşlarımız ‘size hiçbir yerde referans olmayız, geleceğinizi bitiririz’ üslubunda tehditlerle karşılaştılar.”
2016 yılının sonbaharıydı. Bir bayan öğrencim benimle bir şey konuşmak istediğini söyledi. Üniversitedeki odamdaydık, anlattıklarını dinledim. Üstte anlattığım kıssayı bana aktardı. Yükselen öfkemi bastırmaya ve sakin kalmaya çalışarak detayları dinledim. O güne kadar tacizle ilgili kendimin ve yakın arkadaşlarımın yaşadıklarına şahittim, bu bahiste ortalama bir şuurum vardı; fakat mevzu öğrenciler olunca birinci kez öfkemin ve tiksintimin katbekat arttığını hissettim. Birçok taciz olayında olduğu üzere, bu olayda da tacize uğrayan öğrenci şikâyette bulunamadı; zira yerleşkeye döndüğünde birebir hocalar ona not vereceklerdi, mezun olamamaktan korktu. Ve hayatına ruhsal bir yıkımın yüküyle devam etmek zorunda kaldı. O hocalar doçent, profesör oldular. Hayatlarına olduğu üzere devam ediyorlar…
TACİZ NE ARKEOLOJİYE NE TÜRKİYE’YE ÖZGÜ
Geçtiğimiz aylarda arkeolojideki yerleşik taciz kültürü üzerine Stanford Üniversitesi öğretim üyesi Barbara Voss tarafından üç makale yayınlandı. Taciz ne arkeolojiye ne Türkiye’ye has. Global bir sorun ve akademide çok yaygın. Bu sorun karşısında iki farklı tavır alabiliriz. Birincisi “Ne yapalım, bu türlü gelmiş bu türlü gidecek” diyerek kayıtsız kalmak yahut “Peki onun orada ne işi vardı?” stilinde mağduru suçlayıcı mazeretlere sırtını yaslamak. İkincisi ise bu durumu değiştirmek için bir şeyler yapmak. Harekete geçmek.
Ne yazık ki, biz görmezden geldiğimiz sürece ve susmaya devam ettikçe taciz kültürü yeni nesillere aktarılarak devam edecek ve aktif bir şuur oluşmayacak. Bu bahiste bir aksiyon planı geliştirmek ve tacizle çaba etmek sorumluluğumuz. Arkeoloji ve öğrencilerimiz bundan daha düzgününü hak ediyor. Onlara inançlı, huzurlu, eşit ve özgür çalışma ortamlarını sağlamak, arkeolojiyi 21. yüzyılın fikir kozmosuna taşımak bizim misyonumuz. Daha doğrusu tacizin karşısında durduğunu tez eden herkesin vazifesi bu! Şartsız, koşulsuz, amasız.
ARKEOLOJİDE TACİZ ‘SALGINI’
Taciz, disiplinimizi temelden biçimlendirmiştir diyor Voss. Aktardığına nazaran, arkeolojide taciz kültürü yapısaldır ve en azından 1800’lü yıllardan bu yana arkeoloji pratiğine içkindir. 1970’lerden bu yana bu hususta bir şuur oluşmaktadır. Taciz hadiseleri birden fazla vakit güçlü konumuna sırtını yaslayan üstler tarafından alt kademedeki bireylere yanlışsız gerçekleşir. Voss, arkeolojide tacizin yoğunluğunu “salgın” sözcüğüyle tanımlar.
Neredeyse tabu niteliğinde olan bu mevzuyla nasıl baş edeceğiz? Voss şöyle kolay ve somut tedbirler öneriyor: Birinci olarak mağdurlar dinlenmeli. Nizamlı olarak anket çalışmaları yürütülmeli ve takım dinamiklerindeki değişiklikler kontrole tabi tutulmalı. İkinci olarak tacizi raporlamak cesaretlendirilmeli. Taciz, bütün kurumlar tarafından bir suistimal biçimi olarak tanımlanmalı. Ayrıyeten, taciz; intihal, data çarpıtma, eski eser kaçakçılığı ve usulsüzlük üzere bilimsel suistimallerle birlikte arkeolojiye ziyan veren bir davranış olarak tanınmalı. Taciz rapor edilen projeler kamu finansmanından yararlanamamalı. Bağımsız taciz raporlama üniteleri kurulmalı ve arkeologların rahatça tacizi raporlamalarının önü açılmalı. Aktif, bağımsız soruşturma yürütülmeli. Açık ve şeffaf prosedürler oluşturarak meslek kapılarını tutanların asimetrik güçlerini berbata kullanımları engellenmeli. Arkeoloji eğitimi sırasında farkındalık yaratılmalı. Taciz üzere durumlara herkesin birlikte karşı çıkmasını sağlayacak çalışma ortamları yaratılmalı.
‘BİR ŞEY YAPMALI’
Tahmin edeceğiniz üzere başta aktarılan olayı öğrenmek beni çok sarstı. Ateş düştüğü yeri yakıyor sanırım. “Bir şey yapmalı! Bir şey yapmalı!” Daima başımda dolanan niyet buydu.
Biz de mevzuyu açtığım meslektaşım Berkay Dinçer’le birlikte bu bahse dikkat çekmek için bir anket oluşturduk. Memleketler arası Çalışma Örgütü ILO’nun çalışma şartlarıyla ilgili kriterlerini dikkate alarak arkeolojide öğrencilerin çalışma ortamını ve sıkıntılarını mevzu edinen bu anketi internet ortamında paylaştık. Şahıslar gönüllülük aslıyla, kimlikleri bilinmeyen olarak, kendi istekleriyle ve hiçbir yönlendirme olmadan bu anketi doldurdu. Elimizde 100’e yakın yanıt toplandı. Bu çalışma bize durumun düşündüğümüzden yaygın olduğunu gösterdi.
Yaptığımız ankette arazi çalışmasında cinsiyetinden yahut cinsel yöneliminden ötürü ayrımcılığa uğradığını söyleyenlerin oranı yüzde 62,6 üzere yüksek bir seviyedeydi. Arazi çalışmalarında bayan ve erkeklere eşit yükselme imkânları sağlandığını düşünenlerin oranı yalnızca yüzde 19. Birçok cinsiyete nazaran iş kısmına gidildiğini, bayanların dezavantajlı olduğunu, erkeklerin kayırıldığını düşünüyor.
Araştırma sırasında cinsel tacize maruz kaldınız mı?
Bu soruya “evet” diyenlerin oranı: Yüzde 42!
10 öğrenciden 4’ü.
10 öğrenciden 4’ü…
GERÇEKLE YÜZLEŞMEYE CÜRETİNİZ VAR MI?
Sizce yenilir yutulur bir oran mı? Görmezden gelinebilir mi? Hasıraltı edilmeye devam edilsin mi? Öğrenci mi abartıyor? Palavra mı? İftira mı? Tüm bu olanlar kelamım ona “başarılı hocalara” dönük birer komplo mu? Benim sormak istediğim soru şu: Gerçekle yüzleşmeye yüreğiniz var mı? Siz ondan bahsedin.
SAYISAL VERİLER
Biraz daha sayısal data verelim, her sayının bir insan olduğunu atlamadan.
Anketin sonucuna nazaran tacizcinin cinsiyeti yüzde 96,9 oranla erkek.
Olayların yüzde 18,8’inde fail araştırma lideri, yüzde 21,9’unda ise arazi sorumlusu.
Aşağıda farklı taciz biçimleri var, muhakkak başlıklar ön plana çıkıyor:
Cinsel ilgi teklifleri: Yüzde 5,4
Cinsellik karşılığında vaatler: Yüzde 2,7
İstenmeyen temaslar (kıyafete, vücuda, saça dokunma): Yüzde 18,9
Yolunu kesme, çimdikleme, sürtünme, dayanma, masaj yapma/yaptırma: Yüzde 9,5
Uygun durum harici sarılma, öpme: Yüzde 5,4
Telefon, e-posta, toplumsal medya aracılığıyla rahatsız etme: Yüzde 8,1
Cinsel içerikli latifeler, işle ilgili hususları cinselliğe bağlama: Yüzde 12,2
Islık çalma, laf atma vb.: Yüzde 2,7
“Bebeğim”, “güzelim” vb. deme: Yüzde 9,5
Cinsel hayatla ilgili dedikodu yayma, iftira: Yüzde 25,7
Uygun durum harici armağan verme: Yüzde 1,4
Sürekli yanı başında bulunma: Yüzde 8,1
Mimik yahut beden lisanıyla cinsel çağrışım: Yüzde 6,8
Israrla bir yere davet etme: Yüzde 6,8
Gizlice fotoğraf çekilmesi: Yüzde 2,7
Rahatsız edici formda daima bakma, süzme: Yüzde 25,7
Diğer: Yüzde 1,4
MAĞDURA TEHDİT
Arkeolog olup da bunlardan birini fail yahut mağdur olarak yaşa(t)mayan yoktur kanımca. Aslında kime dokunsanız bir taciz öyküsü anlatıveriyor. Ya kendisi yaşamış yahut tanıklık etmiş. Mesela şöyle bir durumu birinci ağızdan dinledim. Bayan bir araştırma lideri erkek öğrencilerine masaj yaptırıyor. Tertipli olarak… Erkek öğrenci, “hoca korkusundan” bir şey diyemiyor ve mecburen bu muameleye hiç istemeden katlanıyor.
Peki ne oluyor bu sevimsiz durumlar yaşandıktan sonra? İddia edersiniz ki olayların yüzde 90’ında rastgele bir şikayet ortaya çıkmıyor. Şikayet olduğu durumda ise sonuç alınma oranı yüzde 5 üzere bir düzeyde. Mağdurların hususla ilgili tehdit edilerek olayın üzerinin örtülme oranı ise yüzde 48. Öğrencilerin yüzde 53’ü arkeolojik araştırmalarda cinsel tacizi önleyici hiçbir tedbirin alınmadığını söylüyor. Hatta şöyle belirtelim, bu yaşananlar o kadar kanıksanmış durumda ki, “normal” olarak kabul görüyorlar. Hatta bunları sorun ederek ismi “taciz” olarak konduğunda ve ifşa edilince sıkıntılı taraf mağdur oluyor.
FAİL VE MAĞDUR ORTASINDAKİ GÜÇ MÜNASEBETLERİNE DİKKAT
Mesela katıldığım bir kazıdaki erkek müze temsilcisi, hiç haber vermeden daima fotoğraflarımızı çekiyordu. Bayan öğrencilerimden biri açmada tam eğildiği anda gerisinden gelerek habersizce fotoğrafını çektiğini söyledi. Bir başkası çizim yapmak için ayağa kalkıp masaya eğildiği sırada fotoğrafının çekildiğini söyledi. Şahısla ortamıza uzaklık koyduk, onunla baş başa kalmamak için gayret gösterdik; fakat bu kişinin davranışını değiştiremedik. Bu kişi için fotoğraf çekmek bir “hobiydi”; muhakkak ki “rıza” üzere bir kavramdan haberi yoktu. Bu davranış ona nazaran çok olağandı. Öğrenciyken katıldığım öbür bir hafriyatta bakanlık temsilcisi yanımdan geçerken belime sarılıyor, sırtıma yavaşça dokunuyordu. Tiksiniyordum. Fakat onun güçlü durumundan ötürü bir şikâyette bulunamadım. Tıpkı erkek birebir hafriyat döneminde bir bayan meslektaşımın bacaklarını dikizledi. Bu bayan meslektaşım benim üzere pısırık değildi, hafriyat liderine şikâyet etti ve mağdur kendisi olduğu halde neredeyse kendisi hafriyattan atılacaktı!
Dahası da var! İşle ilgili yazıştığım bir müze çalışanı bir müddet sonra bana göz kırpmalı emojili bildiriler atmaya başladı. Karşılık vermedim. Olur da bu yaptığının uygunsuz olduğunu belirtsem “sadece arkadaşça” olduğunu söyleyerek işin içinden zati kolay kolay çıkacaktı.
Örneklerin tümündeki fail ve mağdur ortasındaki eşitsiz güç bağlarına dikkatinizi çekerim. Sonuç olarak: Taciz, yapanın yanına kalıyor.
KADININ BEYANI ESASTIR
Bütün bir sistem failin yanında hazır ola geçiyor. Mağdur suçlayıcılık had safhada. Bu yüzden mağdurlar ifşa sonrasında travmasına yeni travmalar ekliyor. Mağdurlar bu refleksi bile bile tacizcilerini ifşa ediyorlar, bir çeşit kamikaze aksiyonu. İşte o yüzden “kadının beyanı esastır” diyoruz. Bu ortada üstün pozisyonu gereği failin yanında pozisyon alanlar ödüllendirilirken, mağdurlar acılarıyla baş başa kalıyor; yeni mağdurlar bu kayıtsızlık yüzünden öykülerini asla paylaşmıyorlar. Bu kısır döngü böylelikle sürüp gidiyor. Erkek hâkim sistem yanına kattığı bayan iştirakçilerle birlikte bu çarkı hiç aksamadan işler kılıyor.
Hiçbir meslek basamağı, hiçbir araştırma başkanlığı ve hiçbir statü tacize uğramış bir mağdurun kirpiğinden değerli değil. Kirpikleri yere düşmesin, asla yalnız yürümesinler, yeni mağdurlar olmasın diye bu mevzuyu konuşmaya devam edeceğiz…
*Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Protohistorya ve Ön Asya Arkeolojisi
